30.07.2015; www.armworld.am

Թուրքական իշխանությունների կողմից Արեւմտյան Հայաստանում իրականացվող մշակութային եղեռնի մասին Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամի նախագահ ՍԱՄՎԵԼ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆԸ տարիներ առաջ որոշել էր գիրք հրատարակել: Եվ արդեն մտքում վերնագիրն էլ կար՝ «Եղեռն՝ Եղեռնից հետո»: 
   
-Ընդհանրապես մեր ցանկացած նախագծի գաղափարը ծագում է եղած նյութի հիման վրա, այսինքն՝ նյութն է հուշում, թե ինչ կարելի է անել: Մենք տարիների ընթացքում մեծ արխիվ ենք կուտակել, որի շնորհիվ կարելի էր նման մի նախագիծ իրականացնել: 

Դա մի օր, անկասկած, պիտի անեինք, սակայն, քանի որ 2015 թվականը Մեծ եղեռնի 100-րդ տարելիցն է, եւ դրա հետ կապված տարբեր նախագծեր են իրականացվում. հրատարակություններ, ֆիլմեր, մենք էլ որոշեցինք իրականացնել մեր նախագիծը: Գիրքն ինչ-որ տեղ հեղինակային է, այսինքն՝ տեքստերը ես եմ կազմել, սակայն լուսանկարների կեսը իմը չէ, եւ դա հասկանալի է. կան 100 տարվա վաղեմության լուսանկարներ: 

-Նյութի հարստության իմաստով գիրքը կարծես թե մի ամբողջ շտեմարան լինի:

-Մասնագիտական առումով էլ շատ հարուստ է: Մի բան է պարզապես ինչ-որ մի հուշարձանի նախկին եւ ներկա նկարները տպելը, բոլորովին այլ՝ այդ ամենը մասնագիտորեն, փաստերով ներկայացնելը:

Անհրաժեշտ էր գտնել նյութի մատուցման ձեւը, այն է՝ ներկայացնել ըստ ժամանակագրությա՞ն, ըստ հուշարձանատեսակների՞, ըստ գավառների՞: Եվ ընտրեցի վերջին տարբերակը: Իսկ Արեւմտյան Հայաստանը չափազանց ընդարձակ, մոտավորապես հարյուր գավառ ունեցող երկիր է, եւ անհնար էր այդ ամենն ընդգրկել մի գրքում: Եվ հրատարակության համար ընտրեցինք այն քսանչորս գավառները, որոնց վերաբերյալ նյութն ավելի ամբողջական էր: 

-Մյուս գավառներին հետագայում կանդրադառնա՞ք:

-Եվս մի 50-60 գավառից ունենք ոչնչացված հուշարձանների տվյալներ, ու երբ մի օր դրանք կամբողջանան, ասենք, 20-25 գավառի վերաբերյալ պատկառելի հատորի ծավալ կունենանք, ձեռնամուխ կլինենք դրա հրատարակմանը: Եվ հենց դա նկատի ունենալով՝ այս գիրքը ներկայացրել ենք որպես Ա հատոր: 

 Օգտվելով առիթից՝ ուզում եմ նշել, որ գրքի հրատարակման գործին առաջինն ընթացք տվողը եղավ քաղաքաշինության նախարար Նարեկ Սարգսյանը: Նա կարեւորեց նախագիծը, հրատարակության մասով էլ գտավ գրքի հովանավոր՝ «Մոնարխ» ընկերությանը: Հետագայում հայտնվեց մեր գործը կարեւորող երկրորդ կառույցը՝ մշակույթի նախարարությունը, որի ջանքերով հովանավոր դարձավ նաեւ «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամը: 

-Գիրքը եռալեզու է՝ հայերեն, ռուսերեն, անգլերեն, ինչը նաեւ միջազգային հանրությանն իրազեկելու հնարավորություն է ստեղծում: Ի՞նչ ճակատագիր կունենա գիրքը: 

-Որպես կանոն, գիրքն առաջին հերթին թե՛ հայաստանյան, թե՛ աշխարհի կարեւոր (ոչ միայն հայկական) գրադարաններին եմ փոխանցում, այսինքն՝ մինչեւ Կոնգրեսի գրադարան մեր գրքերը հասնում են: Գրքեր նվիրում եմ նաեւ մասնագետներին։

Ինչ վերաբերում է հիմնական տպաքանակին, ապա համոզված եմ, որ քաղաքաշինության եւ մշակույթի նախարարները գիրքը կնվիրեն արտասահմանցի իրենց այն հյուրերին, տարբեր գիտաժողովների մասնակիցներին, ովքեր մասնագետ են, պատկերացնում են, թե ինչի մասին է խոսքը: Չէ՞ որ այդ հուշարձանները ճարտարապետական, մշակութային արժեքներ են: 

-Արեւմտյան Հայաստանում աշխատելու, լուսանկարելու ընթացքում թուրքական իշխանությունները, հանրությունն ընդհանրապես ինչպե՞ս են ձեզ ընդունել: 

-Պատահել է, որ արդեն իսկ իմանալով մեր հայաստանցի, հայ լինելը՝ անբարյացակամ, խուսափողական վերաբերմունք են դրսեւորել, ցանկացել են, որ վայրկյան առաջ լքենք իրենց գյուղը: Բայց հատկապես քրդաբնակ շրջաններում ավելի շատ մատնանշում են վայրերը, առաջնորդում են մեզ: 

Բանն այն է, որ հուշարձանների մեծագույն մասը ոչնչացվել է պետական ծրագրով՝ բանակի ուժի գործադրմամբ, 1940-60-ական թվականներին, եւ ներկա սերնդի հասարակ գյուղացին չի էլ պատկերացնում այդ մեղքը, ոճրագործությունը: Իսկ ընդհանրապես ոչնչացված հուշարձանները թե՛ ներկա, թե՛ նախորդ սերունդների համար պարզապես գանձախուզության վայրեր են: 

-Իսկ թուրքերն ինչպիսի՞ վերաբերմունք ունեն այլ քրիստոնյա ազգերի հուշարձանների, եկեղեցիների նկատմամբ: 

-Արեւմտյան Հայաստանում թուրքերը սարսափում են միայն տանտիրոջ՝ հայերի հուշարձաններից, իսկ, ասենք, Կարսի ռուսական եկեղեցին, Սարիղամիշի, որոշ գյուղերի հունական եկեղեցիները չեն անհանգստացնում նրանց, որովհետեւ այդ գաղթականները պարզապես եկել-կառուցել են: Եվ գաղթականի հուշարձանը վտանգ չի ներկայացնում: 

Թուրքիայի համար վտանգ չեն ներկայացնում նաեւ Ստամբուլում գործող 30-ից ավելի հայկական եկեղեցիները: Եթե նույնիսկ դրանք 300-ն էլ լինեն, էլի դա խնդիր չէ Թուրքիայի համար, բայց մեկ եկեղեցին Վանում խնդիր է: Այսինքն՝ տանդ մեջ խնդիր ես, տնիցդ դուրս արդեն գաղթական ես (էական չէ՝ անձ է, թե շինություն), ուստի վտանգ չես ներկայացնում: 

Եվ հենց այդ պատճառով գաղթական հույների, ասորիների, ռուսների եկեղեցիները Արեւմտյան Հայաստանում Թուրքիայի համար խնդիր չեն ներկայացնում, որովհետեւ դրանք բնիկ ազգի՝ այդ վայրում իր պատմական գոյությունը մատնող հիշատակներ չեն:

Թուրքերն ընդհանրապես փորձում են, որքան հնարավոր է, երկիրը ներկայացնել որպես սելջուկյան: Իհարկե, եկեղեցիների դեպքում նրանք դա չեն կարող անել, սակայն նույնիսկ Անիի աշխարհիկ կառույցները, մեր հայաշեն կամուրջները փորձում են ներկայացնել որպես սելջուկյան: